Chùa Từ Quang điểm đến của du khách những ngày đầu năm.

Chùa Từ Quang được xây dựng trên một triền đồi toàn đá trắng từ năm 1797 dưới triều vua Quang Toản nhà Tây Sơn. Chùa nằm ở độ cao gần 100m so với mặt nước biển, tựa lưng vào núi Xuân Đài, hướng mặt ra sông Ngân Sơn và sông Nhân Mỹ, tạo nên một khung cảnh vừa hùng vĩ, vừa nên thơ. Trải qua hơn 300 năm lịch sử, chùa Từ Quang tọa lạc ở độ cao gần 100m so với mực nước biển, nổi bật giữa không gian kỳ vĩ của những khối đá trắng bao quanh. Trong chiến tranh mặc dù chùa đã bị phá hoại và phải xây dựng lại gần như hoàn toàn mới, tuy nhiên chùa vẫn giữ được một số đường nét kiến trúc như thuở ban đầu. Đến đây bạn sẽ ấn tượng ngay với cổng vào chùa, khu vườn mộ tháp còn nguyên vẹn và có lối kiến trúc cổ độc đáo. Những phiến đá lát lớn tạo nên con đường quốc lộ 1A lên cổng chùa cũng có một ý nghĩa cực kỳ quan trọng. Tuy không kỳ vĩ bằng những khối đá khổng lồ xây nên Kim tự tháp ở Ai Cập, nhưng những viên đá được đẽo khéo léo, công phu với nhiều kiểu dáng khác nhau, nối dài hằng cây số đã cho thấy óc thẩm mỹ lẫn công tích lớn lao của người xưa. Các bảo tháp tại chùa được trang trí hoa văn, phù điêu và tượng thú một cách tinh xảo, từ tượng hổ hay tượng kỳ lân đều toát lên sức mạnh với nhiều tư thế dáng vẻ khác nhau. Khu mộ tháp cổ là bộ phận quan trọng tạo nên chỉnh thể độc đáo của Chùa Đá Trắng

Không chỉ nổi tiếng với cảnh quan độc đáo, chùa Từ Quang còn gắn liền với câu chuyện về giống xoài tiến vua trứ danh. Tương truyền rằng, chúa Nguyễn Ánh trong những lần dừng chân tại vịnh Xuân Đài đã được thưởng thức loại xoài đặc sản này và vô cùng yêu thích. Năm 2014, 20 cây xời tại Chùa Từ Quang được Hội bảo vệ thiên nhiên và môi trường Việt Nam công nhận là cụm quần thể cây di sản Việt Nam.

Bên cạnh vẻ đẹp về cảnh quan thiên nhiên và kiến trúc, chùa Từ Quang còn ghi dấu ấn lịch sử với vai trò quan trọng trong phong trào khởi nghĩa Cần Vương và phong trào đấu tranh yêu nước chống Pháp của nhân dân Phú Yên vào cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20. Nằm ở vị trí sơn thủy hữu tình, hội tụ khí thiêng sông núi, chùa Từ Quang không chỉ là nơi tu tập mà còn là căn cứ của nhiều cuộc khởi nghĩa, là nơi hội tụ của các sĩ phu yêu nước. Trong giai đoạn 1885-1887, hưởng ứng chiếu Cần Vương của vua Hàm Nghi, phong trào yêu nước tại Phú Yên do Lê Thành Phương lãnh đạo đã nhận được sự ủng hộ của các nhà sư chùa Bạch Thạch Từ Quang. Ngôi chùa trở thành pháo đài vững chắc cho đạo quân của Phó tướng Bùi Giảng, ngăn chặn quân Pháp tiến vào từ cửa biển Tiên Châu. Sau khởi nghĩa Lê Thành Phương, chùa Đá Trắng trở thành căn cứ của cuộc khởi nghĩa do Võ Trứ và Trần Cao Vân lãnh đạo vào những năm 1900. Võ Trứ, người Bình Định, đã chọn vùng đất Phú Yên với địa thế hiểm trở và lòng dân đồng thuận để xây dựng lực lượng. Khoác lên mình chiếc áo cà sa, ông vận động sĩ phu yêu nước cùng đứng lên chống Pháp. Với sự tham gia của Trần Cao Vân trong vai trò quân sư, nghĩa quân Võ Trứ đã nhiều phen làm quân Pháp và tay sai khiếp sợ. Với những ý nghĩa sâu sắc về giá trị lịch sử và kiến trúc nói trên, năm 1997, Chùa Từ Quang được công nhận là Di tích lịch sử và nghệ thuật cấp quốc gia.

Ngày nay, chùa Từ Quang không chỉ là nơi tu tập của các tăng ni, Phật tử mà còn là điểm đến thu hút đông đảo du khách thập phương. Đặc biệt, hằng năm tới ngày mùng 10 và 11 tháng Giêng đông đảo tăng ni, phật tử, bà con nhân dân và du khách về đây để hành lễ, dâng hương lễ Phật, cầu bình an, may mắn, tưởng nhớ công ơn to lớn của các vị hòa thượng đã có công lao khai lập, trị vì; các anh hùng đã hy sinh anh dũng vì sự nghiệp giải phóng quê hương, đồng thời tìm hiểu về lịch sử, văn hóa và kiến trúc Phật giáo.  Năm 2025, Ban Tổ chức các Lễ hội huyện Tuy An Xuân Ất Tỵ 2025 tổ chức  các hoạt động văn hóa, thể thao, trò chơi dân gian tại Chùa Từ Quang để mừng Đảng, mừng Xuân và đón Tết cổ truyền của dân tộc nhằm giữ gìn, bảo tồn và phát huy các giá trị văn hóa Lễ hội truyền thống của địa phương vào các ngày  10 và 11 tháng Giêng năm Ất Tỵ 2025. Chắc chắn đây không chỉ là dịp để bà con nhân dân địa phương tham gia các hoạt động thể thao, trò chơi dân gian tạo không khí vui tươi, phấn khởi trong những ngày đầu năm mới, mà còn là dịp để cho các tăng ni, phật tử và du khách gần xa về đây tưởng nhớ công lao của các vị hòa thượng đã có công  khai lập, trị vì và những vị anh hùng của dân tộc từng tham gia đấu tranh giữ nước tại ngôi chùa này; cầu mong quốc thái dân an, mưa thuận gió hòa và tham quan thưởng lãm cảnh đẹp của ngôi chùa.

                                                                                Viết Huy